Jednocześnie by skutecznie knuć przeciwko Rosji w kwestii polskiej, nie przekraczając linii wyznaczonej przez wspólny interes: pozostanie Rosji w wojnie przeciwko Niemcom. W Szwajcarii spotkali się m.in. z Henrykiem Sienkiewiczem, Ignacym J. Paderewskim, założycielami Komitetu Opieki n. Ofiarami Wojny w Polsce, a także w Lozannie z Erazmem Piltzem, twórcą Centralnej Agencji Polskiej. Od tej pory rozpoczęła się wielka misja dyplomatyczna Dmowskiego, której celem było dotarcie do głównych gabinetów najważniejszych polityków Anglii, Francji oraz Włoch i Stolicy Apostolskiej, z takim skutkiem, by odbudowanie państwa polskiego stanowiło wspólny cel wojny.

Program maksimum

Już w pierwszym memoriale skierowanym do przywódców państw zachodnich Dmowski pisał: „Polacy, którzy są narodem liczebniejszym i bardziej rozwiniętym niż wszystkie narodowości Europy Środkowej i Bałkanów, posiadają te same co one prawa do niepodległego państwa narodowego i nie mogą w swym sumieniu wyrzec się tego prawa, które im zresztą przyznają wszystkie inne narody” – poza reprezentowanymi przez państwa zaborcze, dodajmy. Program niepodległościowy Dmowskiego, choć jednoznaczny od początku co do celu, musiał być stale dostosowywany w zależności od bieżącej sytuacji wojennej. Dmowski uważał, że podstawowym warunkiem odbudowy rzeczywistej Niepodległej będzie pokonanie państw centralnych, gdyż tylko z dostępem do Morza Bałtyckiego i z bogatymi gospodarczo ziemiami Śląska oraz Wielkopolski, możemy zagwarantować sobie realną suwerenność. A to bezwzględne zwycięstwo wcale nie było takie pewne, de facto aż do połowy 1918 r.

W ciągu kolejnych lat, pracując na Zachodzie wraz z Ignacym J. Paderewskim, Maurycym Zamoyskim i wieloma innymi politykami, Dmowski musiał polemizować nie tylko z rosyjską wersją celów wojny (a więc sojusznika swoich rozmówców zachodnich), lecz także zbijać argumenty polskich dyplomatów, wysłanników strony przeciwnej, czyli optującej na rzecz taktycznej współpracy z państwami centralnymi i ograniczonej lojalnością wobec nich. To wzajemne knucie stron polskich samo w sobie nie musiało przynosić negatywnych skutków, gdyby nie to, że tylko środowisko Dmowskiego wysuwało stanowczo wolę odzyskania przez Polskę ziem zaboru niemieckiego. Konkurencyjne wobec lozańskiej Agencji środowiska – np. w Londynie reprezentowane przez Augusta Zaleskiego, w konsekwencji swych działań (braku powyższej stanowczości) podważało jednorodne stanowisko polskie wobec państw zachodnich, które miały w przyszłości – jak się okazało – stanowić o granicach państwa polskiego, w tym przejętych kosztem państw centralnych. Ta niespójność polityki polskiej na decydującym, z racji ostatecznego przebiegu wojny, froncie dyplomatycznym dostarczała także politykom Zachodu argumentów, np. na rzecz zachowania w przyszłości monarchii austro-węgierskiej, która panowała nad całą Galicją. Na szczęście w tym względzie Dmowski miał sojuszników w postaci polityków czeskich z Tomaszem Masarykiem i Edwardem Beneszem na czele, którzy także knuli przeciwko monarchii habsburskiej w gabinetach urzędów francuskich.

Problem rosyjskich aspiracji zaczął ustępować, najpierw po wybuchu rewolucji lutowej, a później jeszcze bardziej po dostarczeniu osłabionej Rosji przez Niemców Lenina. Ten ostatni osłabił ją całkowicie w październiku 1917 r., co jednak wcale nie przyśpieszyło odzyskiwania przez Polskę niepodległości w pożądanych przez KNP granicach. Wręcz odwrotnie, to właśnie wtedy – po zerwaniu przez bolszewików entente cordiale z Francją i Anglią oraz USA, Niemcy były najbliżej ostatecznego zwycięstwa. Separatystyczny pokój brzeski z początku 1918 r. nie tylko wlał nową nadzieję w germańską duszę, lecz nadto ustalał zasięg terytorialny państwa polskiego, mniej więcej od Kalisza do Lubelszczyzny, bez ziemi chełmskiej. I bez Galicji oraz dostępu do morza.

Komitet Niepodległości

W tych warunkach powstał ponownie Komitet Narodowy Polski pod datą 15 sierpnia 1917 r., z inicjatywy Romana Dmowskiego i jego najbliższych współpracowników. Przeniesiony do Paryża, z siedzibą przy Avenue Kleber 11 bis (mam nadzieję, że MSZ postara się o tablicę w setną rocznicę!), został natychmiast uznany przez Francję, a następnie przez pozostałych jej sojuszników, jako oficjalna reprezentacja narodu polskiego walczącego ramię w ramię z pozostałymi państwami ententy. Od 1918 r. Komitetowi podlegała Armia Błękitna i jej dowódca gen. Józef Haller. Do najaktywniejszych członków – założycieli KNP należeli Ignacy J. Paderewski, hr. Maurycy Zamoyski, Erazm Piltz, Władysław Sobański, Konstanty Skirmunt, Marian Seyda i Jan M. Rozwadowski oraz wielu innych działaczy, głównie z obozu narodowo-demokratycznego. Reprezentowali oni kraj cały, wszystkie trzy dzielnice. Głównym sojusznikiem sprawy polskiej stawała się Francja, jak przed laty. Nawiązywano w ten sposób do tradycji sojuszu polsko-francuskiego sięgającego czasów Napoleona Bonaparte i Legionu gen. Jana H. Dąbrowskiego.

Komitet prowadził intensywną działalność dyplomatyczną na rzecz sprawy polskiej, co m.in. wpłynęło na ostateczny kształt 14-punktowego programu wojennego prezydenta USA i umieszczenie w nim pkt 13. mówiącego o prawie Polaków do niepodległego państwa polskiego z wolnym dostępem do morza. Komitet powołał do życia sieć swoich przedstawicielstw dyplomatycznych w Belgii, we Włoszech, w Szwecji, Brazylii, Wlk. Brytanii, USA; objął bieżącą opieką Polaków pozostających na Zachodzie, prowadził rekrutację do polskiej armii; przygotowywał przy pomocy ekspertów dokumenty historyczno-prawne na temat postulowanych granic Polski, tworząc podstawy pod przyszłe rozwiązania pokojowe. Głównym źródłem utrzymania KNP były prywatne zasoby majątkowe rodziny Zamoyskich. Dyplomatyczna pracowitość członków KNP i obecność Błękitnej Armii zniwelowały straty wizerunkowe ponoszone z racji istniejących polskich formacji zbrojnych oraz Rady Regencyjnej po stronie państw centralnych.

Z Niemcami czy przeciw?

Gdy jesienią 1918 r. Niemcy i Austro-Węgry zostały pokonane, Rada Regencyjna powołała powracającego z niewoli Józefa Piłsudskiego na współregenta. Ten jednak nie zamierzał wizerunkowo wpisywać się w proniemiecką politykę Rady i po jej samorozwiązaniu się powołał bliski sobie rząd Ignacego Daszyńskiego, a następnie – równie jednostronny – pod batutą Jędrzeja Moraczewskiego. Socjaliści domniemywali, że państwa ententy uznają zmiany dokonane w tworzącej się Polsce. Stąd wysłano do Paryża delegację z Warszawy, która nie bacząc na KNP, udała się do francuskiego MSZ. Bez otrzymania zgody na audiencję cała delegacja została skierowana na Av. Kleber 11 bis. Stronnicy Tymczasowego Naczelnika Państwa, w czasie wojny głównie aktywiści i sojusznicy państw centralnych, na szczęście nie zdobyli posłuchu na Zachodzie, gdzie państwa sprzymierzone okazały z kolei lojalność wobec swojego wypróbowanego partnera: Romana Dmowskiego i jego Komitet. Dzięki temu ośrodek warszawski i paryski musiały podjąć negocjacje, w wyniku których w styczniu 1919 r. premierem rządu RP został I.J. Paderewski, a I Delegatem na zbliżającą się konferencję pokojową w Wersalu – Roman Dmowski. Naczelnikiem pozostał zaś Piłsudski. Ententa mogła nas zatem zaliczyć do sprzymierzeńców, czyli do państw wygranych, a nie pokonanych.

Filoniemieckość środowiska Józefa Piłsudskiego dała o sobie znać jeszcze nieraz w okresie całej II RP. Jednym z pierwszych dowodów w tej sprawie stało się świadectwo Maurycego Zamoyskiego, który w sierpniu 1919 r. wrócił do Polski, by zdać przed Naczelnikiem Państwa raport z prac polskiej delegacji na Kongresie Wersalskim. Jak sądził, przywiózł dobrą nowinę o odzyskaniu Wielkopolski i Pomorza, o polskich prawach m.in. do Śląska, co miało być jeszcze zweryfikowane za sprawą plebiscytów, o prawdopodobnym wejściu Gdańska do Polski: „Ku memu najwyższemu zdumieniu J. Piłsudski się żachnął usłyszawszy moją wypowiedź i z naciskiem powiedział: «to fatalnie; to bardzo źle!». – To przecież jest wielkie zwycięstwo polskie. – Tak – odpowiedział J. Piłsudski ponuro – ale na zawsze nas poróżni z Niemcami, postarajcie się, by Gdańsk został uznany jako wolne miasto”. Dmowski, usłyszawszy relację z tej rozmowy, stwierdził, że zdaniem Naczelnika „jedynym wyjściem dla Polski jest porozumienie z Niemcami”, w domyśle: by wygrać ziemie wschodnie. Na szczęście, poza Piłsudskim mieliśmy także Dmowskiego. Wygraliśmy i wschód, i zachód!

KUP E-WYDANIE