Bankowość spółdzielcza, tak jak towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych, rodziła się z inicjatyw oddolnych. I tak w 1861 r. rozpoczęło działalność Towarzystwo Pożyczkowe dla Przemysłowców miasta Poznania. Instytucja powstała z inicjatywy rzemieślników, przemysłowców i ziemiaństwa ziemi michałowskiej, skupionych wokół sędziego Mieczysława Łyskowskiego (późniejszego działacza narodowego i społecznego Pomorza i Wielkopolski). Celem powołanego przez niego Towarzystwa, jak odnotowano w protokole z 23 marca 1862 r., było: „udzielanie pożyczek ze składkowej kasy, by wyzwolić potrzebujących od zgubnych lichwiarzy”. W pierwszym roku do towarzystwa przystąpiło 37 członków, w tym: 34 rzemieślników i trzech przedstawicieli inteligencji. Rok później został utworzony Bank Spółdzielczy w Brodnicy, któremu patronował również sędzia Łyskowski.

 

Przez pierwsze siedem lat istnienia Bank Spółdzielczy w Brodnicy funkcjonował pod nazwą „Towarzystwo Pożyczkowe dla przemysłowców miasta Brodnicy i okolicy”. Od 1866 r. wśród członków byli również rolnicy. Minimalny udział członkowski wynosił 15 talarów. Brodnicka spółdzielnia kredytowa, podobnie jak inne spółdzielnie oszczędnościowo-pożyczkowe w Wielkopolsce i na Pomorzu, powstała na modelu banku ludowego, stworzonego przez niemieckiego prawnika i działacza społecznego Hermana Schulze-Delitzscha, jednego z dwóch założycieli (obok F. W. Raiffeisena) bankowości spółdzielczej w Europie.

 

Banki ludowe według idei Schulzego-Delitzscha opierały swoją działalność w znacznym stopniu na zasadach rynkowych, ewoluując w kierunku komercyjnych instytucji kredytowych. Na pierwszy plan w tych bankach wysuwała się sprawność organizacyjna i efektywność ekonomiczna spółdzielni jako przedsiębiorstwa. Banki ludowe mobilizowały swoich członków do oszczędzania, co stanowiło podstawę udzielania kredytów. W pierwszych latach działalności wkłady oszczędnościowe w Towarzystwie Pożyczkowym w Brodnicy miały oprocentowanie 5–6 proc., zaś oprocentowanie nowych kredytów wynosiło 8 proc., a prolongowanych 10 proc.

 

W 1868 r. towarzystwo zmieniło statut i nazwę na „Towarzystwo Pożyczkowe dla miasta Brodnicy i okolicy Spółka Ludowa wpisana”. Kilka lat później, w 1875 r., towarzystwo przystąpiło do Związku Spółek Zarobkowych i Gospodarczych w Poznaniu, który był quasi bankiem zrzeszającym/centralnym dla banków spółdzielczych z Poznańskiego i Prus Zachodnich. Instytucja ta pełniła też funkcję instytucji rewizyjnej i kontrolującej bilanse zrzeszonych banków.

 

Kiedy brodnickie towarzystwo obchodziło srebrny jubileusz działalności (1887 r.), liczyło już 309 członków, w tym 199 rolników i właścicieli ziemskich, 71 rzemieślników i przemysłowców oraz 33 przedstawicieli innych zawodów. Warunkiem członkostwa była samodzielność ekonomiczna, trzeźwość, uczciwość i pracowitość. Członkowie, zgodnie z przyjętym statutem, płacili jednego talara wstępnego i 2,5 grosza miesięcznej składki. Najwyższym organem towarzystwa było Walne Zebranie, które powierzało prowadzenie spraw bieżących zarządowi. Towarzystwo pozyskiwało depozyty i udzielało pożyczek na okres do trzech miesięcy wyłącznie swoim członkom.

 

Nowe stulecie

 

W latach 1891-1921 Bank Spółdzielczy w Brodnicy działał jako „Bank Spółka zapisana z nieograniczoną odpowiedzialnością”, potocznie nazywany był Bankiem Polskim, w odróżnieniu od funkcjonujących w Brodnicy sześciu banków niemieckich. Tuż przed wybuchem I wojny światowej bank liczył 698 członków, w większości ziemian i rolników.

 

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości (Brodnica została wyzwolona 18 stycznia 1920 r.) bank zaczął wspierać rozwój gospodarczy swoich członków. W miejsce opuszczających Brodnicę Żydów i Niemców zaczęli napływać Polacy z zaboru rosyjskiego. Bank w Brodnicy udzielał nowym mieszkańcom m.in. kredytów na zakup nieruchomości. W 1920 r. z zasobów banku została zakupiona nieruchomość przy ul. Rynek 24, w której do dzisiaj ma swoją siedzibę największy oddział banku.

 

W niepodległej Polsce zmieniła się struktura członków banku spółdzielczego – rekrutowali się oni ze wszystkich warstw społecznych: chłopi, rzemieślnicy, kupcy, przemysłowcy, wolne zawody oraz ziemianie i robotnicy. Bank oferował podstawowe produkty bankowe, przy czym wśród kredytów dominowały kredyty wekslowe.

 

Polskie spółdzielnie kredytowe, działające na Pomorzu i w Wielkopolsce, dobrze przygotowały chłopów, rzemieślników, kupców oraz drobnych przemysłowców do samodzielności ekonomicznej w warunkach rozwijającej się na ziemiach polskich, od połowy XIX w., gospodarki rynkowej.

 

Wzloty i upadki

 

W okresie międzywojennym Bank Spółdzielczy w Brodnicy przeżywał okresy koniunktury i gorsze lata. Trudnym okresem dla banku były lata inflacji i hiperinflacji (1921-1924), kiedy stracił niemal całe swoje aktywa finansowe. Ale w wyniku przeprowadzonej w 1924 r. przez ministra skarbu Władysława Grabskiego reformy walutowej „Bank Pożyczkowy Spółdzielnia z nieograniczoną odpowiedzialnością”, tak jak cała polska spółdzielczość, zaczął szybko odrabiać straty. Fundusze spółdzielni i wkłady złożone przed 14 maja 1924 r. przeliczone zostały zgodnie z obowiązującym kursem 1 złoty = 1 800 000 marek polskich.

 

Kolejnym ciosem dla banku był kryzys gospodarczy lat 1929-1934, który w Polsce szczególnie boleśnie dotknął wieś i rolnictwo. W tym czasie wielu dłużników przestało spłacać kredyty. Bank Pożyczkowy w Brodnicy powoli stawał się niewypłacalny. Wyjścia z impasu szukano w połączeniu się z Bankiem Ludowym w Brodnicy, który dysponował znacznymi zasobami pieniężnymi. Do fuzji banków doszło w 1933 r. Utworzono wówczas Zjednoczony Bank Spółdzielczy w Brodnicy. Połączenie to nie dało jednak zamierzonego rezultatu. W dalszym ciągu wzrastał udział trudnych kredytów w portfelu banku, np. w 1937 r. bank przystąpił do egzekucji swoich należności z 80 nieruchomości kredytobiorców. Zjednoczony Bank Spółdzielczy w Brodnicy został uratowany przed bankructwem dzięki pomocy skarbu państwa w wysokości 90 tys. zł i lojalności zdecydowanej większości członków.

 

Działalność banku w Brodnicy została przerwana po wybuchu II wojny światowej. Trzech członków rady nadzorczej zostało zamordowanych przez hitlerowców. Bank stracił cały swój majątek. Przepadły też depozyty klientów.

 

Radziecka bankowość ludowa

 

Po II wojnie światowej Zjednoczony Bank Spółdzielczy w Brodnicy reaktywował swoją działalność 1 września 1946 r. W 1947 r. otrzymał kredyt z Banku Gospodarstwa Spółdzielczego w wysokości 200 tys. zł na pożyczki dla rzemieślników i rękodzielników, a z własnych środków udzielał kredytów rolniczych. Nieograniczoną odpowiedzialność członków za zobowiązania banku zmieniono przez odpowiedni zapis w statucie na odpowiedzialność ograniczoną do wysokości trzykrotnej sumy zadeklarowanych udziałów. Wraz z wprowadzaniem w Polsce nowego ustroju społeczno-gospodarczego, wzorowanego na rozwiązaniach radzieckich, bankowość spółdzielcza utraciła swoją samodzielność i tożsamość oraz podporządkowana została aparatowi państwowemu. Znajdowało to wyraz m.in. we wprowadzaniu do rad nadzorczych członków partii komunistycznej.

 

W okresie powojennym, mimo niesprzyjających uwarunkowań, władze BS w Brodnicy realizowały ideę spółdzielczości bankowej na miarę tamtych okoliczności. W świadomości mieszkańców Brodnicy Towarzystwo Pożyczkowe dla Przemysłowców Miasta Brodnicy i Okolicy stało się Bankiem Polskim, nazywanym tak pomimo innej oficjalnej nazwy. Pokazuje to, jaką rolę pełnił bank w okresie walki o polskość Brodnicy i ziemi michałowskiej.

 

W 1948 r. Zjednoczony Bank Spółdzielczy w Brodnicy został przekształcony w Gminną Kasę Spółdzielczą w Brodnicy. W zamyśle władz państwowych GKS w Brodnicy, podobnie jak inne gminne kasy spółdzielcze, miała stać się instrumentem „walki klasowej” na wsi. Z grona członków wykluczono właścicieli większych gospodarstw rolnych. W 1952 r. GKS w Brodnicy pozbawiona została prawa przyjmowania wkładów oszczędnościowych na własny rachunek, natomiast udzielanie pożyczek uzależnione było od planu kredytowego i każdorazowo od pozytywnej opinii Związku Samopomocy Chłopskiej.

 

Odwilż 1956 r. przyniosła ponowną zmianę nazwy na: Kasa Spółdzielcza w Brodnicy, a w 1962 r. na Bank Spółdzielczy w Brodnicy. Działalnością banku oprócz Brodnicy było objętych kilka przyległych gromad. Bank, choć działał na podstawie ustawy o spółdzielniach, spółdzielnią był tylko z nazwy. Mimo to spółdzielczość kredytowa w Polsce przetrwała trudny okres realnego socjalizmu. Pracownicy banków spółdzielczych i osoby angażujące się społecznie w ich działalność kultywowali idee spółdzielcze oraz zabiegali o utrzymanie sieci placówek bankowych na terenach wiejskich.

 

W 1973 r. w związku z reformą administracyjną kraju, kiedy reaktywowano gminy, obszar działania Banku Spółdzielczego w Brodnicy został ograniczony do terenu miasta Brodnicy i gmin: Brodnica i Zbiczno. W 1975 r. Bank Spółdzielczy w Brodnicy został włączony do struktury powstałego w tym roku państwowo-spółdzielczego Banku Gospodarki Żywnościowej. Działalność kredytowa banku uległa rozszerzeniu o długoterminowe kredyty inwestycyjne na budowę obiektów rolniczych, budynków mieszkalnych na wsi, zakup ziemi i na spłaty rodzinne. Poszerzono bezgotówkowe formy rozliczeń w rolnictwie i uatrakcyjniono formy oszczędzania przez wprowadzenie premiowanych książeczek oszczędnościowych.

 

Spółdzielczy charakter banku był tłumiony przez dyrektora oddziału wojewódzkiego BGŻ, któremu bezpośrednio podlegał bank w Brodnicy. Pod koniec lat 70. Bank Spółdzielczy w Brodnicy oprócz centrali w Brodnicy posiadał oddział w Zbicznie oraz trzy punkty kasowe. Obsługiwał klientów w zakresie kredytowym, depozytowym i rozliczeniowym rolników, rzemieślników i innych mieszkańców miasta Brodnicy i gmin: Brodnica i Zbiczno.

 

Czasy transformacji

 

Zapoczątkowane w latach 1989-1990 przeobrażenia społeczno-gospodarcze w Polsce umożliwiły Bankowi Spółdzielczemu w Brodnicy, podobnie jak całemu spółdzielczemu sektorowi bankowemu, funkcjonowanie w warunkach gospodarki rynkowej i powrót do spółdzielczego charakteru. Banki spółdzielcze stały się silnym ogniwem systemu bankowego na wsi i w małych miastach.

 

W 1990 r. Bank Spółdzielczy w Brodnicy uwolnił się od nadzoru BGŻ, a w 1991 r. zawarł umowę zrzeszenia z GBW SA w Poznaniu, stając się jego uprzywilejowanym akcjonariuszem. Jednak już w 1995 r. wystąpił ze zrzeszenia GBW SA i przystąpił do zrzeszenia Banku Unii Gospodarczej w Warszawie. Od 1991 r. Bank Spółdzielczy w Brodnicy jest aktywnym członkiem Krajowego Związku Banków Spółdzielczych, a od 1997 r. należy też do Związku Rewizyjnego Banków Spółdzielczych.

 

W 1994 r. Bank Spółdzielczy w Brodnicy rozpoczął proces przejmowania słabszych banków spółdzielczych, które nie były w stanie samodzielnie funkcjonować na nowym konkurencyjnym rynku usług bankowych. Najstarszy polski bank przejął m.in.: Bank Spółdzielczy w Chełmży (1994 r.), Bank Spółdzielczy w Jabłonowie Pomorskim (1994 r.), Bank Spółdzielczy w Grudziądzu (1994 r.), Bank Spółdzielczy w Radzyniu Chełmińskim i Bank Spółdzielczy w Nowym Mieście Lubawskim (1999 r.). Tą drogą bank w krótkim czasie zwiększył swój potencjał i stał się jednym z największych banków spółdzielczych w Polsce. W 1997 r. zatrudniał już 145 osób, z tego 85 w oddziałach poza Brodnicą. Funkcjonował na terenie dziewięciu gmin wiejskich i sześciu miast.

 

Nowe tysiąclecie to nowa era dla banku z Brodnicy. W 2002 r. BS w Brodnicy stał się członkiem Zrzeszenia Banku Polskiej Spółdzielczości, a od 2003 r. uruchomił nowe oddziały w takich miastach jak: Gdańsk, Bydgoszcz, Toruń, Gdynia i Elbląg. Obecnie posiada ponad 50 placówek położonych na terenie trzech województw: kujawsko-pomorskiego, warmińsko-mazurskiego i pomorskiego. Wszystkie placówki doczekały się jednakowej identyfikacji wizualnej i podlegają centrali w Brodnicy. Najstarszy polski bank w ciągu ostatnich kilkunastu lat przekształcił się z lokalnego banku obsługującego głównie rolników w nowoczesną, w pełni skomputeryzowaną spółdzielczą instytucję finansową.

 

Bank Spółdzielczy w Brodnicy poziomem usług nie odbiega od banków komercyjnych. Charakteryzuje go kompleksowa komputeryzacja oraz rozwój technologii bankowych: homebanking, bankomaty, karty płatnicze, obsługa kont poprzez internet itp… Taki zakres usług pozwolił utrzymać bankowi na lokalnym rynku finansowym pozycję lidera. W lutym 2004 r. bank wprowadził we wszystkich oddziałach obrót walutowy w euro i dolarach. Poszerzył też ofertę kredytów i depozytów.

 

Stalowy bankowiec

 

Mocna pozycja BS w Brodnicy na rynku usług bankowych to głównie zasługa dwóch osób: nieżyjącego dyrektora Tadeusza Szyplińskiego, który przez 30 lat swojej działalności stworzył z prowincjonalnego banku silną, dobrze zarządzaną placówkę bankową, oraz prezesa Józefa Mitury, którego zasługą jest dynamiczny rozwój banku od 1985 r. To pod jego kierownictwem BS w Brodnicy połączył w jedną strukturę kilkanaście banków spółdzielczych, działających w pobliskich miastach i okolicznych wsiach. Otworzył też kilkadziesiąt nowych placówek, łącząc je w jeden sprawnie działający organizm.

 

W 2003 r. BS w Brodnicy osiągnął poziom funduszy własnych powyżej 5 mln zł, pozwalający na samodzielną działalność poza strukturami banków spółdzielczych. Znacząco wzrosły też depozyty i kredyty.

 

Dzisiaj Bank Spółdzielczy w Brodnicy jest największym bankiem spółdzielczym w północnej Polsce. Specjalizuje się w obsłudze finansowej małych i średnich przedsiębiorstw, klientów indywidualnych i jednostek samorządu terytorialnego. W aktywach banku dominują należności z tytułu udzielanych kredytów, a w strukturze kredytów aż 40,8 proc. stanowią kredyty preferencyjne. Natomiast w strukturze pasywów dominują lokaty terminowe od osób prywatnych. Fundusze banku wynoszą ponad 61 mln zł. Nadwyżki środków lokowane są na rynku międzybankowym i w dłużne papiery wartościowe. W trudnym dla gospodarki polskiej i gospodarki światowej 2009 r. Bank Spółdzielczy w Brodnicy osiągnął 7,1 mln zł zysku netto. Od 5 maja 2016 r. BS w Brodnicy jest drugim funkcjonującym poza zrzeszeniem bankiem spółdzielczym w kraju.

 

Bank z Brodnicy przetrwał trudne okresy naszego kraju. Zmieniały się jego nazwy, siedziby i zarządy, a bank trwał, dając świadectwo swojej niepodważalnej pozycji na lokalnym rynku usług bankowych. W jego stulecie, obchodzone w 1962 r., powrócono do przedwojennej nazwy – Bank Spółdzielczy w Brodnicy.

 

 

Źródło: 150 lat Banku Spółdzielczego w Brodnicy, Bogumił Dragorób i Waldemar Gęsicki, Brodnica 2012; Biuro Prasowe Banku Spółdzielczego w Brodnicy; Kwartalnik „Europejski Bank Spółdzielczy” nr 3/2006; „Bank Spółdzielczy w Brodnicy 1862-1989-1997”, Andrzej Korecki

 

 

 

 

KUP E-WYDANIE