Od niemal dwóch stuleci kraje te były złączone unią personalną – osobą wspólnego władcy bądź ścisłym przymierzem, gdy na dwóch tronach zasiadali rodzeni bracia. Związek obu państw, zapoczątkowany aktem w Krewie (1385) i małżeństwem królowej Jadwigi z wielkim księciem litewskim Władysławem Jagiełłą, zmienił dawnych wrogich sąsiadów w sojusz zaprzyjaźnionych państw, potwierdzany i umacniany kolejnymi uniami polsko­litewskimi. O ile jednak polskie stronnictwo reform już od 1548 r. dążyło do zacieśnienia unii, o tyle możni litewscy unikali dalszego zbliżania z Polską w obawie o zdominowanie przez nią wzajemnego związku. Pragnąc zachowania odrębności państwowej, wiedzieli jednak, że bez polskiej pomocy nie zdołają obronić swego terytorium przed zakusami Moskwy, konsekwentnie „zbierającej” ziemie ruskie.

W styczniu 1569 r. do Lublina zjechała szlachta polska i litewska. Na dwu oddzielnych sejmach obradowano nad propozycją odnowienia i zacieśnienia unii. Litwini odrzucili projekt unii przygotowany przez stronę polską, uznając go za zbyt daleko idący. Co więcej, obrazili króla, opuszczając sejm bez pożegnania. Tymczasem sejm polski obradował nadal, ale bez posłów litewskich rozmowy zjednoczeniowe zostały przerwane. Pragnący odnowienia unii Zygmunt August postanowił zmusić Litwinów do powrotu, nie wahając się sięgać po mocne argumenty. 5 marca 1569 r. odłączył od Wielkiego Księstwa Litewskiego województwo podlaskie, przyłączając je do Korony. Gdy krok ten nie odniósł skutku, zaczął przyłączać do Korony kolejne terytoria: województwa wołyńskie i bracławskie (27 maja), a następnie kijowskie (6 czerwca). Przestraszeni tymi posunięciami Litwini powrócili do Lublina i już 7 czerwca sejm wznowił obrady. Negocjacje nabrały tempa. Sejmiki litewskie upoważniły posłów do zawarcia unii realnej z Królestwem Polskim. Unię zaprzysiężono 27 czerwca, a 1 lipca 1569 r. strony wymieniły się aktami potwierdzonymi przez posłów polskich i litewskich. Obydwa dokumenty spisano w języku polskim na kartach pergaminowych. Dokument strony polskiej, przekazany Litwinom, uwierzytelniono 140 pieczęciami. Niemal połowę mniej pieczęci miał dokument strony litewskiej. Tylko on zachował się do naszych czasów i jest przechowywany w AGAD (Zb. dok. perg. 5627). Do niedawna uważano, że pod aktem unii lubelskiej sporządzonym przez stronę litewską było 77 pieczęci woskowych. Ostatnie zabiegi konserwatorskie przeprowadzone w AGAD ujawniły sensacyjną wiadomość – odkryto jeszcze jedną, nieznaną wcześniej pieczęć.

Odnowiona unia polsko-­litewska, od miejsca zawarcia przeszła do historii pod nazwą unii lubelskiej. Federacja państw nosiła nazwę Rzeczpospolita. Później utrwaliła się potoczna nazwa Rzeczypospolitej Obojga Narodów, podkreślająca fakt, że stronami przystępującymi do unii byli przedstawiciele narodów polskiego i litewskiego. Ponieważ państwa te zamieszkiwały liczne nacje, istotę tej federacji najlepiej oddałaby nazwa Rzeczypospolitej Wielu Narodów. Nowe państwo miało wspólnego władcę, króla wybieranego w trakcie wolnej elekcji przez szlachtę polską i litewską oraz koronowanego tylko raz – na Wawelu. Wspólne były Sejm i Senat, a także – w pewnym sensie – polityka obronna i zagraniczna oraz system monetarny, choć Polska i Litwa zachowały własne armie odpowiedzialne za obronę swych terytoriów, biły też monetę z własnymi stemplami. Mimo unifikacji zachowano odrębność Korony i Litwy wyrażającą się w oddzielnych, ale takich samych, urzędach centralnych, tytułach i dostojeństwach. Unia lubelska była wielkim osiągnięciem kultury politycznej szlachty polskiej i litewskiej. Dowodziła, że możliwe jest zawieranie umów międzynarodowych i łączenie państw na zasadach równouprawnienia oraz samostanowienia, bez uciekania się do przemocy zbrojnej. Rzeczpospolita przetrwała do 1795 r. Trwałym dziedzictwem negocjacji lubelskich jest ustalona w 1569 r. granica Korony i Litwy, dzisiaj będąca granicą państwową Białorusi i Ukrainy. O wspólnym dziedzictwie Rzeczypospolitej pamiętają narody odwołujące się do jej tradycji, czego przykładem jest wsparta przez Białoruś, Litwę, Łotwę i Ukrainę inicjatywa Polski, która podjęła starania o wpisanie aktu unii lubelskiej na listę światowego dziedzictwa kultury w programie UNESCO „Pamięć Świata”. Do tradycji unii polsko­litewskich nawiązał też papież św. Jan Paweł II pamiętnym wezwaniem „Polska od Unii Lubelskiej do Europejskiej”, zachęcając Polaków do przystąpienia do Unii Europejskiej.

KUP E-WYDANIE